Samen met de Nederlandse projectpartners van het ‘Lang Leve Kunst’-programma, het Duitse KUBIA en de Britse Baring Foundation engageerde het Departement Cultuur, Jeugd en Media zich in 2014 voor een driejarig Europees samenwerkingsproject. Het opzet was om de actieve cultuurparticipatie van ouderen transnationaal en internationaal te promoten en faciliteren, en het internationale netwerk hierrond te versterken.

Ouderen en cultuurparticipatie in Vlaanderen

Ook in Vlaanderen creëert de groeiende aanwezigheid van oudere volwassenen nieuwe kansen voor zowel individuele als maatschappelijke ontwikkeling. Welzijn en gezondheid op oudere leeftijd kan worden verhoogd door het cultureel actief zijn: participatie aan cultuur is een krachtig instrument voor mensen om met waardigheid ouder te worden en hun volle potentieel te realiseren. Deelname aan cultuur brengt ouderen in contact met anderen en maakt ze deel van een sociaal netwerk. Om culturele participatie van ouderen te stimuleren, moeten de kunst en cultuur sectoren, gezondheidszorg en welzijn samenwerken.

In april 2016 ondertekenden Vlaams minister, bevoegd van Cultuur, Jeugd, Media en Brussel, Sven Gatz en Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen daarom een intentieverklaring tot samenwerking.

Volgende doelstellingen werden in de intentieverklaring opgenomen:

1. Sensibilisering en wederzijdse kennismaking

Doelstelling

Kunst- en cultuurinstellingen, welzijnsorganisaties en zorgcentra hebben (actieve) cultuurparticipatie door ouderen niet vanzelfsprekend in hun doelbereik. Onbekendheid met de mogelijkheden, de doelgroep en/of de andere sector spelen hierbij een rol. Voor de realisatie van een afdoend aanbod voor deze groeiende doelgroep is het van belang dat de verschillende sectoren (kunst, cultuur, zorg, welzijn, onderwijs) geïnspireerd worden, kennis maken met elkaar en van elkaar leren.

Daarvoor zijn er tal van partners en stakeholders op wie een beroep gedaan kan worden:

• de respectieve steunpunten: Socius en het Steunpunt WVG
• de belangenbehartigers, zoals de Vlaamse ouderenraad, de ouderenverenigingen en het Forum voor Amateurkunsten…
• de koepelorganisaties uit de welzijnssector: VVSG, Zorgnet-Icuro, VLOZO, Ferubel…
• steunpunten voor kwetsbare groepen, zoals het Minderhedenforum, het Netwerk tegen Armoede…
• maatschappelijk geëngageerde organisaties als de Koning Boudewijnstichting en de Cera Foundation

In hun werking en de activiteiten die zij opzetten om hun ‘achterban’ te sensibiliseren en te ondersteunen kunnen zij de focus leggen op ouderen en actieve cultuurparticipatie, en goede praktijken in kaart brengen, kennis uitwisselen etc.

Acties

• We vertalen en verspreiden het ‘Long Live Arts manifesto’ in Vlaanderen.
• Via de bestaande informatiekanalen maken we de doelgroep en de professionals bewust van de meerwaarde en mogelijkheden om als oudere deel te nemen aan kunst en cultuur. We denken hierbij aan de vakliteratuur en de partnerorganisaties voor het lokaal ouderenbeleid, zijnde de VVSG (promotie van ‘leeftijdsvriendelijke gemeente bij lokale besturen) en de Vlaamse Ouderenraad (jaarlijkse Ouderenweek in november). 

2. Beleidsmatige afstemming en samenwerking

Doelstelling

• Op Vlaams én lokaal vlak dient er afstemming te komen tussen de beleidsmakers bevoegd voor cultuur, welzijn, maar ook onderwijs. De beleidsdomeinen CJSM en WVG delen verschillende beleidsdoelstellingen, van het verhogen van de maatschappelijke participatie tot de persoonlijke en sociale ontwikkeling van mensen. Zij zijn elk dan ook betrokken partij als het gaat over het cultureel leren en participeren van ouderen. Het komt er dan ook op aan de instrumenten waarover ze beschikken om hun doelstellingen te realiseren, op elkaar af te stemmen.

Acties

• Met het oog op visieontwikkeling, afstemming van beleidsinstrumenten e.d. zetten we op geregelde tijdstippen een overleg op tussen de administraties CJSM en WVG en de stakeholders & intermediaire actoren m.b.t. het thema.
• We introduceren op systematische wijze het belang van (actieve) cultuurparticipatie door ouderen in het overleg met de betrokken sectoren. Wanneer nieuwe overeenkomsten tussen overheid en sectororganisaties worden afgesloten, wordt cultuurparticipatie door ouderen, waar passend, (mee) ingebed.

3.    Stimulering en ondersteuning van de praktijk

Doelstelling

• Op Vlaams beleidsvlak zoeken we naar mogelijkheden om cultureel leren en participeren door ouderen te stimuleren. Er bestaan al heel wat goede praktijken op dit vlak. Het komt erop aan deze zichtbaar te maken, zodat zij een inspiratiebron kunnen vormen voor andere. Hierin spelen de binnen het cultuurveld en binnen de zorg- en welzijnssector actieve middenveldorganisaties een belangrijke rol. In de activiteiten die zij opzetten om hun ‘achterban’ te sensibiliseren en ondersteunen kunnen zij de focus leggen op ouderen en actieve cultuurparticipatie, en goede praktijken in kaart brengen, kennis uitwisselen enz.

Acties

• We stimuleren intergenerationele projecten gericht op cultureel leren en participeren binnen de bestaande subsidielijnen (bv. Participatiedecreet).
• We stimuleren artistieke producten en projecten voor én door ouderen binnen bestaande subsidielijnen, zowel op professioneel vlak als binnen de amateurkunsten.
• We blijven de animatiewerking in de woonzorgcentra binnen de bestaande subsidielijnen ondersteunen, mede met het oog op cultuurparticipatie zowel binnen als buiten het woonzorgcentrum.
• We stimuleren de lokale dienstencentra om (meer) samen te werken met lokale culturele spelers e.d.
• In het voorjaar van 2017 organiseren we een studie- en inspiratiedag rond dit thema i.s.m. Stad Sint-Niklaas, die zich engageert als Age Friendly City.

4.    Competentieversterking via opleiding en netwerking

Doelstelling

• De professionals en vrijwilligers die instaan voor het cultureel leren en participeren van ouderen moeten over specifieke competenties beschikken. We verwachten van hen immers dat ze creatief, origineel en onderlegd zijn, én met ouderen overweg kunnen. Vormingswerkers, kunstenaars, educatieve medewerkers van kunsten- en erfgoedinstellingen, animatoren in woonzorgcentra, zorgverstrekkers... worden hierdoor gevat.
• Vorming en opleiding op maat voorzien voor deze gediversifieerde groep vormt een belangrijke hefboom om te komen tot (meer) professionalisering en kwaliteit op het vlak van cultuureducatie en –participatie voor en door ouderen. We streven ook naar een meer gestructureerde netwerking, expertisedeling en doorgedreven samenwerking tussen deze professionals en vrijwilligers.

Acties

• We sensibiliseren het beleidsdomein Onderwijs om deze visie in de bestaande opleidings- en vormingsinitiatieven te introduceren en te versterken. 
• We betrekken de verschillende opleidingsverstrekkers binnen het secundair en hoger onderwijs bij studiedagen en het overleg met de stakeholders.

5.    Monitoring en onderzoek

Doelstelling

• Tot slot willen we de kennis omtrent het cultureel leren en participeren van ouderen verbreden en verdiepen door het opvolgen van kwantitatieve en kwalitatieve ontwikkelingen op dit vlak.

Acties

• We monitorende cultuurparticipatie van ouderen via de 5-jaarlijkse Participatiesurvey (steunpunt cultuur). 
• We bouwen aandacht voor dit thema in bij de Vlaamse Regionale Indicatoren (VRIND).
• We onderzoeken via de Studiedienst van de Vlaamse Regering de mogelijkheid om de bestaande active ageing index met Vlaamse gegevens rond kunst- en cultuurparticipatie te stofferen.

Daarbij wordt telkens gefocust op volgende speerpunten

Kwetsbare ouderen

De meeste ouderen voelen zich nog lang gezond en gelukkig. Een kleinere groep is meestal op hoge leeftijd afhankelijk geworden van zorg en ondersteuning. In de overgang tussen deze twee groepen bevinden zich de kwetsbare ouderen. Zij lijken op het eerste gezicht nog redelijk gezond, maar kleine lichamelijke en psychosociale problemen stapelen zich op. Ouderen met een beperkt sociaal netwerk dreigen geïsoleerd te geraken. Ouderen in armoede participeren nauwelijks om door verschillende financiële en sociaal-psychologische drempels. Ouderen van buitenlandse herkomst vragen specifieke aandacht. Deze groepen ouderen brengen we samen onder de noemer kwetsbare ouderen. Om deze ouderen te bereiken moeten nieuwe werkvormen en andere inhouden ontwikkeld worden en moet er gezocht worden naar manieren om cultuur tot bij deze groepen te brengen.

Zorgbehoevende ouderen

In veel westerse landen is de ouderdom geassocieerd geraakt met begrippen als aftakelend’, ‘vruchteloos’ en ‘afhankelijk’, zeker wanneer ouderen in een woon-zorgcentrum verblijven. Sluipenderwijs heeft deze labeling rond ouderen een cultuur geschapen die neigt naar betutteling. Verwachtingen zijn in de regel laag gespannen, niet alleen als het om activiteiten gaat op het fysieke vlak maar ook cognitief, sociaal en creatief. Veel activiteiten voor ouderen in woon-zorgcentra ontstijgen niet of nauwelijks het niveau van bezigheidstherapie. Nochtans heeft internationaal onderzoek de positieve effecten van kunstbeoefening op welzijn en gezondheid van ouderen aangetoond. Zij voelen zich energieker en fitter en geven aan dat de activiteit een gunstig effect heeft bij gezondheidsklachten, vooral bij problemen met de longen, het bewegingsapparaat en bij somberheid en vergeetachtigheid. Bijzonder is de winst op het vlak van het psychisch welbevinden en psychosociale ontwikkeling. Actieve kunstbeoefening is een katalysator voor emoties en vermindert gevoelens van stress. Kunstbeoefening zorgt ook voor zingeving bij ouderen met dementie of alzheimer door het actief aan kunst doen en de eigen creatieve vermogens gebruiken. En dan bedoelen we kunst creëren onder leiding van kunstenaars, activiteiten die meer verdiepend werken dan alleen activiteitenbegeleiding.

Actieve participatie & (artistieke) talentontwikkeling

Kunst maakt het leven rijker en leert je anders waarnemen en denken. Iedereen moet de kans krijgen om zijn of haar creatieve talenten te ontwikkelen en aan kunst te doen, ook op latere leeftijd. Kunst beoefenen houdt mensen langer actief en helpt hen vaardigheden te onderhouden of te ontwikkelen. Amateurkunsten, deeltijds kunstonderwijs en cultuureducatieve praktijken focussen zich nog vaak op jongeren en mensen op beroepsactieve leeftijd. Hoewel sommige ouderen nog wekelijks naar de academie gaan neemt de actieve cultuurparticipatie af naar mate men ouder wordt. De sectoren cultuur welzijn en onderwijs moeten de handen in elkaar slaan om ouderen de mogelijkheid te geven om aan actieve kunstbeoefening te doen.

Intergenerationele participatie

In een samenleving met verlengde levensverwachtingen, leven meerdere generaties voor het eerst samen in hetzelfde tijdperk. We zouden kunnen stellen dat de samenleving de afgelopen 20 jaar is uitgebreid met twee generaties: 70-plussers en 80-plussers2. Relaties tussen generaties worden in een multigenerationele samenlevingscontext minder vanzelfsprekend. Intergenerationeel werken zien we als een andere manier om met generaties om te gaan, om leeftijdsstereotyperingen te doorbreken, en tegelijk om meer interactie tussen diverse generaties mogelijk te maken. Cultuurparticipatie kan fungeren als hulpmiddel voor diverse sociale ontwikkelingen en bijgevolg ook een hefboom zijn om de intergenerationele ontmoeting te versterken.